понедельник, 23 августа 2010 г.

ՈՒՍԱՆՈՂԱԿԱՆ ԹԵՐԹ N 4


15 Հունիս 1915.

Եղերաշուք թվական.. ճիշտ այս օրն էր, երբ քսան կախաղաններին հավերժացան Քսան անմահ հերոսները... ճիշտ նույն օրը, երբ Իթթիհատական Թուրքիա կոչվող երկրային դժոխքի ղեկավար կազմը, մարելով Քսանների արևը, կարծեց, թե կմարի հեղափոխության անմար կրակը…

Քսանները գնացին... բայց կախաղանների հենց այս պուրակում էլ ծնունդ առան քսան հազար այն հերոսները, որոնց շնորհիվ հայ ժողովրդի հերոսական էջերը լրացնելու պիտի գային Զ»յթունի, Սասունի ապստամբությունները, Բաբ-Ալիի ցույցը, Շապին Գարահիսարն ու Սարդարապատը...

«Սարգիս Տխրունի» ուսանողական-երիտասարդական միության «Ապագա» պարբերականի խմբագրակազմ

ՔՍԱՆՆԵՐ



1. ՓԱՐԱՄԱԶ (ՄԱՏԹԵՈՍ ՍԱՐԿԻՍԵԱՆ)

2. ՀԱԿՈԲ ԳԱԶԱԶՅԱՆ (ՄՈՒՐԱՏ ԶԱՔԱՐՅԱՆ)

3. ՄԻՆԱՍ ՔԵՇԻՇՅԱՆ

4. ՍՄԲԱՏ ԳԼՋՅԱՆ

5. ՎԱՀԱՆ ՊՈՅԱՃՅԱՆ

6. ԴՈԿՏՈՐ ՊԵՆՆԵ (ՊԵՏՐՈՍ ԹՈՐՈՍՅԱՆ)

7. ԱՐՄԵՆԱԿ ՀԱՄԲԱՐՁՈՒՄՅԱՆ

8. ԱԲՐԱՀԱՄ ՄՈՒՐԱՏՅԱՆ

9. ԱՐԱՄ ԱՉԸԳԲԱՇՅԱՆ (ԳՐԻԳՈՐ ԿԱՐԱՊԵՏՅԱՆ)

10. ՀՐԱՆՏ ԵԿԱՎՅԱՆ

11. ԳԱՐԵԳԻՆ ՊՈՂՈՍՅԱՆ

12. ՊՈՂՈՍ ՊՈՂՈՍՅԱՆ

13. ՀԱԿՈԲ ԲԱՍՄԱՋՅԱՆ

14. ԹՈՎՄԱՍ ԹՈՎՄԱՍՅԱՆ

15. ԵՐԵՄԻԱ ՄԱՆԱՆՅԱՆ

16. ՄԿՐՏԻՉ ԵՐԵՑՅԱՆ

17. ԳԵՂԱՄ ՎԱՆԻԿՅԱՆ

18. ԵՐՎԱՆԴ ԹՈՓՈՒԶՅԱՆ

19. ՀՈՎԱՀՆՆԵՍ ԵՂԻԱԶԱՐՅԱՆ

20. ԳԱՌՆԻԿ ՊՈՅԱՃՅԱՆ

ՖՈՏՈՌԵՊՈՐՏԱԺ. Քսաններ. 95 ամյակ

Լուսանկարը՝ Թորոս Տեր-Հարությունյանի


ԿՐԹՈՒԹՅՈՒՆ

Քսաններ. Քաղաքական դասեր

«Արժանի՛ եղեք նախնյաց հիշատակին և կատարե՛ք նրանց երազը. այն է՝ կերտել Ազատ, Անկախ, Միացյալ և Ընկերվարական Հայաստան»....

Վերոնշյալ խոսքերով հանդես եկավ գրող-հրապարակախոս Գրիգոր Ջանիկյանը Հունիսի 15-ին Կոնգրես հյուրանոցում ՍԴՀԿ «Սարգիս Տխրունի» ուսանողական-երիտասարդական միության նախաձեռնած «Քսաններ. քաղաքական դասեր» կլոր սեղան-քննարկման ժամանակ։

1914-1915 թվականներ. ուղիղ 95 տարի առաջ թուրքական լծի տակ գոյատևում էր մի ողջ ժողովուրդ, ու ահագնանում էր ողբերգական պահը։ Բայց ծրագրված էր ամեն բան. պիտի խուսափեր հայ ժողովուրդը թուրք բարբարոսների կույր երազանքների զոհը դառնալուց... Պիտի դառնար Հայը ազատ, պիտի կառուցեր Անկախ իր հայրենիքը... Եվ կային այն Քսանները, ովքեր վճռական էին. անխուսափելի էր հրոսակ թուրք փաշաների մահը, այլապես վտանգի տակ էր մի ամբողջ ժողովուրդ։

Կլոր սեղան-քննարկման բանախոսներից առաջինը ելույթ ունեցած Մանուել Ադամեանը իր «Հնչակյաններն ու երիտթուրքական իշխանությունը» դասախոսության մեջ անդրադարձավ Օսմանյան Թուրքիայում դարասկզբին տիրող աղետալի վիճակին, երիտթուրքերի հրեշավոր ծրագրերին և ներկայացրեց այս ամենում հայ ազգային-ազատագրական պայքարի առաջամարտիկ Սոցիալ Դեմոկրատ Հնչակյան կուսակցության դիրքորոշումը:

Նա հիշեցրեց, որ դեռևս 1908 թ-ին Փարիզում երիտթուրքերը մի քանի անգամ առաջարկեցին Հնչակյան պատասխանատուներին դաշինք կազմել իրենց հետ, սակայն պատասխանը հստակ էր` մերժում: Մանուել Ադամյանը հիշեց ՍԴՀԿ 7-րդ Կոստանցայի համագումարը, որտեղ օրակարգում միայն մի հարց կար` երիտթուրք ղեկավարների մահապատիժ:

Բայց չիրականացավ... Արթուր Եասյան կամ, իսկական անունով, Արշավիր Սահակյան. քսան կախաղանների մատնիչն էր սա... Քսաններին կանգնեցրին դատաստանի առջև, ու կախաղանները դատապարտեցին հայ ժողովրդին ողբալի Ցեղասպանության։

«Իմ խորին համոզմամբ, եթե Հնչակյան Քսան ղեկավարների վճիռն իրականանար, ապա Հայոց Ցեղասպանություն չէր լինի: Առանց Թալեաթ-Էնվեր-Ջեմալի, թուրք ոճրագործներն ուղղակի ի վիճակի չէին լինի նման հրեշավոր ծրագիր իրականացնել»,- նշեց Գրիգոր Ջանիկյանը, իսկ Մանուել Ադամյանը զուգահեռներ անցկացրեց դարասկզբի և մեր ժամանակների միջև` նշելով. «Որքան հրեշավոր էին թուրք ղեկավարներն այն ժամանակ, այնքան նենգ և խորամանկ են հիմա։ Ներկա և նախկին թուրք ղեկավարների հայատյաց քաղաքականությունը փոխվել է միայն իրականացման մեխանիզմների, բայց ոչ նպատակների մեջ»:
Նույնն է հայատյաց քաղաքականությունը, բայց նույնն է նաև Սոցիալ Դեմոկրատ Հնչակյան կուսակցության Քսանների հանձնարարությունը կատարելու ուղեգիծը։ 95 տարի անց, այսօր էլ, Հնչակյան կուսակցությունը իր սոցիալիստական և դեմոկրատական հայացքներին հավատարիմ շարունակում է պայքարել Հայաստանի ազգային, ընկերային, տնտեսական և քաղաքական վերելքի համար։ Սա են վկայում Քսանների հիշատակը ոգեկոչող այն բազմաթիվ միջոցառումները, որոնք տեղի են ունենում ամեն տարի հունիսի 15-ին Հայաստանում ու Հայ սփյուռքի բոլոր անկյուններում։

Անի Ափյան

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ



Քսանները դատարանի առաջ

Նրանք այն Քսան հերոսներն էին, որոնք պատրաստվում էին ահաբեկել երիտթուրք դահիճներին...

Դատը վարող ատյանը բաղկացած էր չորս թուրք հարյուրապետերից և երկու հազարապետերից՝ Հաֆեզ բեյի նախագահությամբ։ Դատավարոթյանը մասնակցում էին Սուրեյա բեյը, երկու քարտուղար ենթասպաներ և մեկ թարգմանիչ։

Քսան հնչակյաննրի նստարանից կես մետր հեռավորության վրա թիկնաթոռին բազմել էր Արթուր Յասյանը... նա հանդես էր գալիս որպես հատուկ դատախազ։

  • Հնչակյան կուսակցությունն իր ծրագրով ու գործունեությամբ ձգտում է Արևմտյան Հայաստանն անջատել թուրքական պետությունից։
  • Բազմաթիվ թղթակցություններն ու գրգռիչ գրությունները նույնպես հաստատում են Թուրքիայում գործող հնչակյանների ապստամբական նպատակը։
  • Կոնստանցիայի ժողովի կողմից ընդունված որոշումները բացահայտորեն հաստատում են հնչակյանների ահաբեկչական ծրագիր հետապնդելու նպատակը և պետական պաշտոնյաների սպանության մեջ պետության դավաճանների` Շերիֆ Սատըգի և նրա ընկերների հետ մեղսակից լինլու հանգամանքը։ Կոնստանցիայի ժողովի որոշումները գործնականում որդեգրված լինելու հանգամանքը ապացուցվում է Թալեաթ Բեյի, Արշավիր Էֆենդիի (Արթուր Յասյանի) և ուրիշների դեմ կազմակերպված մահափորձով։

Ձերբակալված հնչակյանները մեղադրվում էին վերոնշյալ ամբաստանությունների համար...

Դատարանի առաջ մեղադրյալ հնչակյաններից պաշտպանողական ճառեր պիտի ասեին Փարամազը, Օնիկ Եղիազարյանը, Հակոբ Ղազարյանը, դոկտոր Պեննե Թորոսյանը, Թովմաս Թովմասյանն ու Արամ Աչըգբաշյանը։ Մյուսները պիտի լռեին... պիտի խուսափեին նոր անուններ տալուց։ Պիտի փորձեին դատական նիստերից հետո պահակություն անող զինվորների միջոցով մտքեր փոխանակել։

Նիստերի ժամանակ ընթերցվում են մեղադրյալների մի շարք նամակներ, այդ թվում և Կոստանցայից դոկտոր Պեննե Թորոսյանին հասցեագրված Փարամազի նամակը, որտեղ Փարամազը քննադատում է առանձին կուսակցական ընկրներին և դոկտոր Պեննեին անվանում ամենից ավելի վստահելի հեղափոխականներից մեը։

Դատավարության 5-րդ նիստն ամբողջությամբ վերաբերում էր ՍԴՀԿ-ի կողմից ինքնավար Հայաստան ստեղծելու ծրագրի քննարկմանը։ Ընթերցվում է Թալեաթի կազմած ծավալուն ամբաստանագիրը, որտեղ Թալեաթը հայ ժողովրդին ներկայացնում էր որպես անհավատարիմ, ապերախտ և դավադիր մի ժողովուրդ , որը Հնչակյան կուսակցության առաջնորդությամբ ձգտում էր կործանլ թուրքական պետությունը։

Մատնիչ Յասյանը նիստի ընթացքում վկայություն է տալիս, որ Փարամազը տեղյակ է եղել և անձամբ ճանաչել է այն ահաբեկիչներին, ովքեր Բուլղարիայից և Օդեսայից եկել էին իրեն, Էնվերին ու Թալեաթին սպանելու համար։ Ի պատասխան` Փարամազը բողոքարկում է, որ հինգերորդ նիստում պիտի քննարկվեր հնչակյանների կողմից ինքնավար Հայաստանի ստեղծման հարցերի քննարկմանը, այնինչ քննարկումը բոլորովին այլ ուղղությամբ էր տարվում և նշում է.

«Մենք սոցիալ-դեմոկրատներ ենք, մեր հայրենիքը աշխարհն է, և մեր ազգը՝ ամբողջ մարդկությունը։ Եվ եթե մենք հայ միջավայրը ընտրած ենք մեր գործունեության ասպարեզը, ատոր պատճառն այն է, որ այդ ազգի պատմությանը, լեզվին ու կարիքներին ավելի մոտեն ենք ծանոթ։ Ես Տիգրանակերտի կողմերը իմ գաղափարը սիրով ու եռանդով տարածած եմ ինչպես հային, այդպես և թուրքին ու քրդին, ասորիին ու արաբին»։

7-րդ եզրափակիչ նիստին Փարամազը իր հերթական ճառն ասելուց հետո մեջբերում է մի փիլիսոփայի խոսքեր. «Լավ է տասը հանցավորի ներել, քան թէ նմեղ մը դատապարտել...»։

Բացի այս ճառից Փարամազը 1915-ին կախաղան բարձրանալուց առաջ իր արտասանած մեկ այլ ճառի մեջ համոզիչ կերպով հիմնավորում է հնչակյան կուսակցության անցած քաղաքական ճանապարհի վեհությունն ու ճշմարտացիությունը և անառարկելի փաստ»րի ու

ապացույցների միջոցով հ»րքում Քսանների և առհասարակ կուսակցության հասցեին ուղղված բոլոր մղադրանքները՝ եզրափակելով իր խոսքը հետևյալ տողերով.

«Անկցի՜ բռնապետությունը,

Կորչի՜ տնտեսական անհավասարությունը,

Կորչի՜ մարդասպանությունը,

Կեցցե՜ սոցիալիզմը,

Կեցցե՜ Հնչակեան կուսակցությունը»։

«Ատեանիս առջեւ, ի ներկայութեան և ի բացակայության տեղի ունեցած դատավարությամբ հաստատուած ըլլալով, որ անկախ և ինքնավար Հայաստան մը կազմլու համար եղեռնափորձեր կազմակերպած, օտարնենրն Օսմանեան կառավարութեան դեմ գրգռելու եղանակով, ձեռնարկած են կայսրութեան երկրամասերէն մաս մը, Օսմանյան կառավարութենէ անջատելու և այս նպատակով ալ, օտար երկրներու զանազան կողմերը գաղտնի եւ յայտնի ժողովներ գումարելով մէկտեղ հրատարաութիւններ ըրած, գրգռւթիւններ եւ թղթակցութիւններ հանած են, պատժական քաղաքային օրինաց տրամադրութեանց համաձայն, պիտի պատժուին՝ դավադրական հնչակեան կուսակցութեան կենդրոնի անդամներէն...»։

1915թ. հունիսի 15... «Դուք մեր մարմինը միայն կրնաք սպանել, բայց մեր գաղափարը՝ սոցիալիզմը, ո՛չ։ Վաղը այն պիտի երևի Արևեքի հորիզոնի վրայ։ Հայությունը պիտի ողջունէ ինքնավար սոցիալիստական Հայաստանը»,- հնչեցրեց Փարամազը, և Կոստանդնուպոլսի Սուլթան Բայազետ հրապարակում Քսան հնչակյանները դատական ատյանի որոշմամբ կախաղան բարցրացվեցին։

Նյութը պատրաստեց Անի Ափյանը՝ ըստ Մանուկ Ստեփանյանի «ՍԴՀԿ-ն առաջին աշխարհամարտի և Հայոց Ցեղասպանության ժամանակաշրջնում» գրքի

ՄՇԱԿՈՒՅԹ

Քսանների հիշատակին


Ահա կու գանք, Ձեզի կու գանք ամենքս ալ,

Վրիժալի արնածարավ սրտերով,

Մենք ուխտած ենք ձեր ճամբէն ընթանալ,

Մեռնիլ կուզենք Յաղթանակի հաւատքով։

***

Ծափ աչքերն ու մազերն ալ դեղձան

Շա՜տ երգեցինք, մեր քնարի լարերէն

Երգ մը միայն պիտի հնչէ, արդ, միայն

Կռուի, արեան երգը հզօր, հրեղէն։

***

Շիկակարմիր ներկուած է հորիզոնն,

Արշալոյսի ադամամութն է արդէն,

Արարատէն մինչև Նեղոս, Ամազոն,

Նոր Արշալոյսը տօնելու պատրաստ են։

Ահա «քսան հազարներն» ենք որ կու գանք

Ձեր «ետեւէն» ձեր «վրեժը լուծելու»,

Ու մեր անկեղծ երդումն ըրած՝ միացանք՝

Ազատութեան սեղանին վրայ զոհուելու։

***

Ահա կու գանք, կու գանք ահա վերջապէս,

Ձեր ետեւէն, Ազատութիւնը գրկած,

Մեր ուխտն է այս, վստահ եղէք դուք այլեւս,

Պիտի ապրի ազգի մնացորդն՝ ազատուած։

Յաբեթ Իսկէնտէրեան

«Արարատ օրաթերթ»


*******************************************************************************************************************

ÂáõñùÁ ˳µáõÙ ¿ñ` É³í ¿ ÉÇÝ»Éáõ,

ò³ñÁ ѳÙá½áõÙ. ѳϳ ÙÇ’ »Õ»ù,

àõë³ÝáÕÝ»ñÇ ËáõÙµÁ ÄݨáõÙ

ºñÏÝáõÙ ¿ñ ÑÝã»Õ ÷ñÏáõÃÛ³Ý ¹»Õ»ñ:

***

ºí’ ³ñ¨»ÉùáõÙ, ¨’ ³ñ¨ÙáõïùáõÙ

ºñ·Ç å»ë µ³óí»ó èÁ ÐÝã³ÏÛ³Ý,

ºí ë»ñÙÇ ÝÙ³Ý µáÉáñÇë ÙïùáõÙ

̳ÕÏ»ó ÙÇ Ýáñ ÐáõÛë, Ýáñ гí³ï, Ýáñ ÎÛ³Ýù:


ÎñÏÝ»ñ·

¶Ý¹»ñáí »É³ñ ³Ù»Ý å³Ûù³ñÇ,

øá ³Ù»Ý Ù³ñïÁ ÙÇ ê³ñ¹³ñ³å³ï,

àñù³Ý ¿É ¹³Å³Ý, »’Ï ÙݳÝù µ³ñÇ,

ÈÇÝ»Ýù ³ÝÏáïñáõÙ áõ ³ñ¹³ñ³¹³ï:

***

ÆëÏ »ñµ ×ÝßáõÙÁ ³ÛÝù³Ý Ëáñ³ó³í,

àñ áí áÕç Ùݳñ, ÏÏáãí»ñ Ñ»ñáë,

ÐÝã³ÏÛ³Ý Ï³ÙùÁ Áݹѳï³Ï ³Ýó³í

ºí ѳéÝ»ó áñå»ë ÷ñÏáõÃÛ³Ý ¹ñáß:

***

àõ ³åëï³Ùµ»ó ÐÝã³ÏÇ á·ÇÝ,

ê³ëáõÝáõÙ Ïéí»ó, ¼»ÛÃáõÝáõÙ Ïéí»ó,

ÎáõñÍùÁ ѳÝó í³Ñ³Ý ѳÛáõÃÛ³Ý ëñïÇÝ

¶áõÙ ¶³÷áõ óáõÛóÇ ¹ñáßÁ µéÝ»ó:

ÎñÏÝ»ñ·

¶Ý¹»ñáí »É³ñ ³Ù»Ý å³Ûù³ñÇ,

øá ³Ù»Ý Ù³ñïÁ ÙÇ ê³ñ¹³ñ³å³ï,

àñù³Ý ¿É ¹³Å³Ý, »’Ï ÙݳÝù µ³ñÇ,

ÈÇÝ»Ýù ³ÝÏáïñáõÙ áõ ³ñ¹³ñ³¹³ï:

***

ÆëÏ »ñµ ´³Û³½»ï Ññ³å³ñ³ÏáõÙ

²ÝÙ³Ñ Ñ»ñáëÝ»ñ å³ñ³ÝÇÝ Ñ³ë³Ý,

Üñ³Ýó ßáõñûñÁ ³ÕáÃùÇ Ñ³Ý·áõÛÝ

úñÑÝáõÃÛáõÝ »Õ³Ý ѳÛáõÃÛ³Ý Ñ³Ù³ñ:

***

γÝË»É Ï³ñáÕ »ù Ù³ñÙÇÝÁ ÙdzÛÝ,

Ø»ñ ·³Õ³÷³ñÁ ³ÝÙ³Ñ ¿ áõ Ù»Í,

ì³ÕÁ ³ß˳ñÑÇ Ñ³Û»ñÁ Çñ³ñ

ÐÝã³ÏÛ³Ý É»½íáí Ó»½ ÏáÕçáõÝ»Ý:

***

ijٳݳÏÇ Ù»ç ¹áõ ³åñÇ’ñ ѳí»ñÅ,

²½·¹ å³Ñå³ÝÇñ ëáõñµ ·³Õ³÷³ñáí,

ø³Ý½Ç »ñµ »ñÏñáõÙ Ù³Ñ ¿ñ áõ ºÕ»éÝ,

ìñ»Å¹ »Ï³í ½»Ýùáí áõ ëñáí:

ÎñÏÝ»ñ·

¶Ý¹»ñáí »É³ñ ³Ù»Ý å³Ûù³ñÇ,

øá ³Ù»Ý Ù³ñïÁ ÙÇ ê³ñ¹³ñ³å³ï,

àñù³Ý ¿É ¹³Å³Ý, »’Ï ÙݳÝù µ³ñÇ, ÈÇÝ»Ýù ³ÝÏáïñáõÙ áõ ³ñ¹³ñ³¹³ï:

Ðñ³Ûñ вÎà´Ú²Ü


ՎԿԱՅՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ՔՍԱՆՆԵՐԻ ՄԱՍԻՆ

Նյութերը վերցրած են «Արարատ» օրաթերթից

Զորավոր Անդրանիկ

Հուլիսի 20-ին (1897) հասանք Թադևոս Առաքելոց վանք։ Երկու օր այնտեղ մնացինք, հանգստացանք։ Եկավ նաև Փարամազը (հնչակյան) իր խմբով՝ 30-33 հոգուց բաղկացած։ Լույսը բացված էր, երբ հասանք վանք։ Զինվորներից շատերի ոտքերը թաց էին, փայտի ծայրին դրոշակ էր փակցրած. նրանք էլ եկան լցվեցան վանքը։ Փարամազի արտաքինը շատ լավ էր՝ փայլուն աչքերով և երկար մազերով։

Հրացանները բոլորն էլ ժանգոտված էին, անկանոն վիճակի մեջ էին։ Եթե չեմ սխալվում, մոսին հրացան չունեին, ոչ էլ կանոնավոր վալադ։ Վազգենն ու Միքոն ասացին. «Եթե կարողանանք մի քանի օր այստեղ սպասել, մենք կգնանք և մեր վալադներին կուղարկենք և ձեզ էլ կբերեն»։

«Անդրանիկի Հուշերը»

«Հայրենիք»

Զավեն Պատրիարք Տեր Եղիայան

Երբ 1914-ի կեսերին հեղափոխականներ էին ձերբակալում, հետաքրքրվեցինք՝ իմանալու շարժառիթները։ Եվ երբ իմացանք Թալեաթի դեմ դավադրական փորձին, քաղաքական կուսակցությունները և մինչև իսկ ազգային վարչությունը, ինչպես նաև ես, քննադատեցինք ձերբակալված հնչակյաններին, քանի որ բոլորս էլ այն համոզմանն էինք, որ Թալեաթը սիրում էր հայերին և միշտ ժպտուն դեմքով էր ընդունում մեզ և վարչությունը ներկայացնող անձանց։ «Այդ ժպիտը կեղծ է, մի խաբվեք»,- ասում էին այս Քսանները։ Եվ ժամանակը փաստեց, որ նրանք, որ արդեն կախվել էին, մեր բոլորից, ամենքից ճիշտ էին ըմբռնել։ Թալեաթի ժպտուն դեմքի տակ թույնն էր ծածկված, մաղձն էր սքողված։

Զավեն Պատրիարք

Պրոֆ. Արամայիս Մնացականյան

Դատապարտյալներին ներկայացվող ամբաստանագիրը այդ քսան հոգու հանցանքը համարում էր նրանց դավանած գաղափարը՝ հայ ժողովրդի անկախությունը։ Դատարանի նախագահի ձեռքին կային փաստաթղթեր, «Կայծ» շաբաթաթերթի համարները, որոնք տպվել էին 1911-1914 թվականներին Իստանբումլում։ Նրանց մեջ տպվել էին Մարքսի, Էնգելսի, Բեբելի, Լիբկնեխտի, Պլեխանովի նկարները, հոդվածներ Թուրքիայի բանվորների և գյուղացիների սոցիալական ծանր վիճակի մասին, թուրք կնոջ տառապանքների և նրա ազատագրման ուղիների մասին։ Դատախազի ձեռքին էր Փարամազի վերջին հոդվածը՝ «Հայի պահանջը»։ Նրանում դեռ հեկեկանքներ կային, բուրժուական դիվանագիտության խարդախությունների անողոք քննադատություն կար։ «Հայի պահանջը» թերթիկը հայ ազատագրական պայքարի լավագույն փաստաթղթերից մեկն էր, հայ ժողովրդի անկախության գաղափարի շունչ կար նրա մեջ։ Հենց դրա համար էլ Իթթիհատի գործակալները որսացել էին այդ գաղափարը որսացողներին։

Դատարանը վճիռ կայացրեց, որում ուղղակի ասված էր, թե դատավարությամբ հաստատված է, որ մեղադրյալները նպատակ էին դրել պայքարել «անկախ և ինքնավար Հայաստանի» համար, ուստի դատապարտվում են մահվան՝ կախաղանի միջոցով։

Շաբաթներ անցան։ Դատապարտյալները տառապում էին մահվան խցիկներում։ Հունիսի 15-ին սուլթան Պայազիտի հրապարակը մռայլ տեսք ուներ։ Ոստիկանությունը շղթա կազմած հսկում էր։ Հրապարակի կենտրոնում 20 կախաղաններ էին պատրաստված։ Բերում էին Քսանին։ «Քայլեցե՛ք, ընկերնե՛ր, ճակատներդ միշտ բարձր»,-լսվում էր խրոխտ մի ձայն։ Նրանց կախեցին՝ իրենց իդեալները սրտներում։

Պրոֆ. Ա. Մնացականյան

«Հայ ժողովրդի ողբերգություն»

Ասատուր Էլճանյան

Այդ քսան նահատակները, քանի տարիներ անցան, դարձան վեր-կուսակցական և համազգային մարտիրոսներ և նախավկաներ, որովհետև նրանց իդեալները դարձան այսօր սրբազան խորհրդանշանը՝ մեր հողերի վերստացման պայքարների՝ մեր ազատության խոյանքների, մեր տունդարձի, մեր ցեղային միավորման, մեր ազգային ամբողջացման և մեր սրբազնասուրբ հայրենիքի վերակառուցման և նրա ապահով ու երջանիկ գոյատևման։

Ահավոր աննախընթաց եղան մեր կորուստները, բայց չսպառվեցինք, չմեռանք, որ ծրագիրն էր մր ոսոխի, որովհետև մնացորդ վերապրող հայությունը սնվեց իր մարտիրոսների վրեժով և նրանց ավանդած՝ ազգի, հայության ու Հայ Դատի արդարության հավատամքով։ Մեր պաշտելի հայրենիքի վերակերտման ու բարգավաճման և ազգահավաք ծրագրերի տարեցտարի իրականացման հետ, մեր այդ Քսաններն էլ ժամանակի ու տարածության վրայով երկարձգվեցին ու դարձան խորհրդապատկերը՝ հայ ազգի վերհարության ու ամբողջացման։

Ա. Էլճանյան

«Արարատ»